Արդարադատության մատչելիություն և բռնություն երեխաների նկատմամբ
ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի հայաստանյան գրասենյակը աջակցում է արդարադատության ոլորտի մարմիններին ու իրավապաշտպան կառույցներին ավելի արդյունավետ ծառայություններ մատուցել և պաշտպանել բոլոր երեխաներին, հատկապես՝ ամենախոցելիների երեխաներին:
- Հասանելի է նաև:
- Հայերեն
- English
Իրավիճակը Հայաստանում
Երեխաների իրավունքների կոնվենցիան վավերացնելով՝ Հայաստանը պարտավորվեց ապահովել երեխաների իրավունքների պաշտպանությունը եւ բոլոր երեխաների համար արդարադատության մատչելիություն՝ իրավունքների խախտման դեպքում ժամանակին և արդյունավետ իրավական պաշտպանություն ստանալու միջոցներ: Կայուն զարգացման 16-րդ նպատակը Հայաստանին կոչ է անում մինչև 2030 թվականը ապահովել արդարության մատչելիությունն բոլորի համար և վերջ դնել երեխաների նկատմամբ բռնության բոլոր ձևերին։ Կառավարությունը, ընդունելով մի շարք օրենսդրական ակտեր, փորձել է ապահովել այս իրավունքի իրացումը՝ սակայն գործնականում դեռևս կան բազմաթիվ մարտահրավերներ:
Իրավունքների խախտման դեպքում երեխաների մեծ մասը չի հասնում մինչև արդարադատության համակարգ, քանի որ մեխանիզմներն ու ընթացակարգերը հաճախ թերի են, նախատեսված չեն երեխաների համար, երեխաներն անտեղյակ են սեփական իրավունքներից, դրանց պաշտպանության և վերականգնման միջոցներից, կախված են չափահասներից, որոնք ոչ միշտ են առաջնորդվում երեխայի լավագույն շահերով։
Արդյունքում նույնիսկ առկա իրավական պաշտպանության միջոցները լիարժեք հասանելի չեն երեխաներին։ Երեխաների համար արդարադատության մատչելիության վրա բացասաբար են ազդում նաև հանրային և մշակութային համոզմունքներն ու անվստահությունը։
Առաջընթաց է արձանագրվել իրավախախտ երեխաների մասնակցությամբ արդարադատության ոլորտում․ կրճատվել է կալանավայրերում պահվող երեխաների թիվը, որոշակիորեն մասնագիտացվել են իրավախախտ երեխաների հետ աշխատող դատավորներն ու քննիչները։ Այդուհանդերձ, երեխաների համար արդարադատության մատչելիության ավելի ընդգրկուն գաղափարն արտացոլված չէ օրենսդրությունում և գործնականում։
Անհրաժեշտություն է
Արդարադատության համակարգի հետ առնչվող երեխաների հետ պետք է աշխատեն հմուտ մասնագետներ՝ ոստիկաններ, քննիչներ, դատախազներ, դատավորներ, արդարադատության ոլորտի այլ աշխատողներ, որոնք ունեն երեխաների հետ աշխատելու կարողություն, ունակություն և գիտելիք։ Դատական համակարգում երեխաների հետ աշխատող մասնագետների համար անհրաժեշտ է ներդնել համապատասխան մասնագիտացում:
Անհրաժեշտ է երեխաներին վերաբերվել որպես «իրավունքի կրողների», այլ ոչ թե խնամքի «օբյեկտների»։ Չնայած Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը ապահովում է դրա համար ամուր իրավական հիմքեր՝ օրենսդրությունում և գործնականում դեռևս անհրաժեշտ է կենսագործել հիմնական սահմանադրական սկզբունքներն ու նախատեսել իրականացման մեխանիզմները։
Վերջին շրջանում իրականացված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ երեխաների նկատմամբ բռնությունը հանրության համար ընդունելի է և հանդուրժելի։ Հայաստանում 1-14 տարեկան 10 երեխայից 7-ը ենթարկվել է ֆիզիկական կամ հոգեբանական բռնության:
Բռնության դեպքերը բացահայտելու և դրանց անդրադառնալու գործընթացում համակարգի կարողություններում առկա հսկայական բացերը կարող են հաջողությամբ վերացվել միայն այն դեպքում, եթե բարելավվեն երեխաների նկատմամբ բռնության վաղ հայտնաբերման, կանխարգելման և արձագանքման գործերում տարբեր բնագավառներում համագործակցությունը և համակարգումը։ Անհրաժեշտ է ստեղծել ոլորտի տարբեր ճյուղերի միջև համագործակցության կանոնակարգեր և բռնությունից տուժած երեխաներին համապատասխան ծառայություններ ուղղորդելու ընթացակարգեր. ներկայումս այդպիսի կանոնակարգերը ընդգրկուն չեն, և առկա են սակավաթիվ ծառայություններ։ Բարեփոխումները պատշաճ մշտադիտարկելու և այս ոլորտում հաջողությունները գնահատելու համար անհրաժեշտ է երեխաների նկատմամբ բռնության դեպքերի վերաբերյալ տվյալները համակարգված և պարբերաբար հավաքագրել ու վերլուծել։
ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի աշխատանքը
ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի հայաստանյան գրասենյակը աջակցում է արդարադատության ոլորտի մարմիններին ու իրավապաշտպան կառույցներին ավելի արդյունավետ ծառայություններ մատուցել և պաշտպանել բոլոր երեխաներին, հատկապես՝ ամենախոցելի երեխաների իրավունքները՝ Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիային համապատասխան։
2016 թվականից ի վեր՝ կառավարության և այլ պետական կառույցների հետ գործընկերությամբ իրականացվել են հետևյալ հիմնական գործողությունները.
- Արդարադատության նախարարությունը ստեղծել է Անչափահասների արդարադատության միջգերատեսչական բազմոլորտ խորհուրդ, որին մասնակցում են ոլորտին առնչություն ունեցող բոլոր պետական կառույցները, Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակը, երեխաների իրավունքների պաշտպանության ոլորտում գործող միջազգային և տեղական կազմակերպություններ ու փորձագետներ։ Իրականացվել է Երեխաների պաշտպանության համակարգի, դրա բաղադրիչների ու պարտականությունների գնահատում՝ ապահովելու Երեխայի խնամքի և սոցիալական պաշտպանության համակարգի բարեփոխումների հետ մեկ ընդհանուր տեսլական և ուղի.
- Հայաստանին տրամադրվել է շահերի պաշտպանության արդյունավետ աջակցություն և տեխնիկական օժանդակություն՝ միանալու համացանցի միջոցով երեխաների սեռական շահագործման եւ չարաշահման «WePROTECT» գլոբալ դաշինքին, ինչպես նաև՝ «Վերջ երեխաների նկատմամբ բռնությանը» [EndViolenceAgainstChildren] գլոբալ գործընկերությանը (EVAC GP), որին Հայաստանը միացել է որպես ուղենշող երկիր։
- Դատավորների ու դատախազների համար մշակվել է հեռավար ուսուցման դասընթաց՝ քրեական դատավարությունում երեխաների իրավունքների պաշտպանության վերաբերյալ։
- Իրականացվել է Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի կարողությունների ամրապնդում՝ դառնալու ոտնահարված իրավունքներով երեխաների իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոց։
- Իրականացվել է ուսումնասիրություն տուժած երեխաների կարիքների վերաբերյալ, դատավորների ու դատախազների համար մշակվել է տուժած երեխաների ու անչափահաս վկաների հետ աշխատելու ձեռնարկ։
- Փորձագիտական օգնություն է տրամադրվել այնպիսի կարևոր օրենսդրական ակտերի վերաբերյալ, ինչպիսիք են Ընտանեկան օրենսգիրքը (ինչը հանգեցրեց փոփոխությունների և լրացումների, որոնց միջոցով բարեփոխվեց ՀՀ քաղաքացիների և օտարերկրյա քաղաքացիների՝ երեխաների որդեգրման գործընթացը՝ Հաագայի կոնվենցիային համապատասխան), որդեգրման մասին ենթաօրենսդրական ակտեր, Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծը, այլ)։
Հետագա քայլերը
Համարժեք, որակյալ օրենսդրության և քաղաքականության միջոցով Հայաստանում բոլոր երեխաների համար արդարադատության մատչելիության ապահովման գործընթացում, և երեխաների հետ աշխատող մասնագետների կարողությունների զարգացմանն ուղղված ներդրումներն էապես կմեծացնեն հանրային վստահությունն արդարադատության համակարգի նկատմամբ։
Լավ մշակված և համապարփակ, բազմաոլորտային միջամտություններով երեխաների նկատմամբ բռնության նվազեցմանն ուղղված կառավարության շարունակական ջանքերը, Հայաստանին՝ որպես ուղենշող երկիր ոչ միայն կմղեն նոր մակարդակի՝ հաջողված քաղաքականություն մշակելու, գործուն մեխախանիզմներ ներդնելու ու դրանք աշխարհի հետ կիսելու առումով, այլև, ամենակարևորն է՝ հնարավորություն կտան ընդհատել սերունդներով փոխանցվող բռնության շրջանը և դրա վնասներն ու կործանարար ազդեցությունը հասարակության և հանրային առողջության վրա, ինչպես նաև երկրի բոլոր երեխաների համար է՛լ ավելի կմեծացնեն ապահով միջավայրում առավել առողջ ու երջանիկ մեծանալու հնարավորությունները։
Որպես EVAC գլոբալ գործընկերության ուղենշող երկիր՝ իրավիճակի մասնակցային գնահատումից հետո պետք է մշակել բռնության հաղթահարման ճանապարհային քարտեզ և գործողությունների ծրագիր։
Շարունակել սոցիալական ծառայությունների, արդարադատության և իրավապահ մարմինների մասնագետների կարողությունների ու գործառույթների, ինչպես նաև սոցիալական ծառայությունների, առողջապահության, կրթության և արդարադատության ոլորտների մասնագետների միջև համագործակցության զարգացումը:
Իրազեկել հանրությանը երեխաների՝ բռնության ցանկացած ձևից պաշտպանված լինելու և իրենց իրավունքների ոտնահարման դեպքում իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցներից օգտվելու իրավունքների մասին։
Ապահովել,որ երեխաների օրինական ներկայացուցչությունը բոլոր տեսակի դատական և վարչական վարույթներում հիմնված լինի երեխայի լավագույն շահի գնահատման վրա, և օրենքի հետ առնչվող երեխաների համար հասանելի լինի իրավաբանական և հոգեբանասոցիալական օգնությունը։